حرف دوم: خاطرت هست؟ خاطراتت چطور؟!

چرا می‌خواهی بدانی؟ تو درباره این مردم هیچ نمی‌دانی. در مورد جنگ هم همین طور. تو آدم کتاب خوان خوبی هستی. از داستان لذت ببر! (پروژه لازاروس) 

در حرف اول اشاره شد که عکس و متن با اشکال مختلف و با اهداف متفاوت، هم نشین می‌گردند. یکی از زیرگونه‌های این هم نشینی را می‌توان زیرگونه مرتبط با خاطره در نظر گرفت. از این رو نخست باید تعریفی از خاطره و انواع آن ارایه نمود. محققان بر این باورند که خاطره مظروف حافظه است که خود با خاطر قابل جایگزینی است. در واقع خاطره بخشی از محفوظات است که از ویژگی خاصی برخوردار است، شایستگی ثبت و ماندگاری در ذهن را داشته، در صورت فراهم آمدن فرصت تداعی، خود را می‌‏نماید.

آلیدا آسمن (۱) خاطره را به چهار دسته ذیل طبقه بندی می‌کند:

– خاطره فردی
– خاطره خانوادگی – گروهی
– خاطره سیاسی – ملی
– خاطره آرشیوی – فرهنگی

نکته مهم و قابل بحث اینکه صاحب نظران در عرصه تئوری‌پردازی خاطره عقیده دارند که خاطره‌های فردی نیز بیش از آنی هستند که یک فرد شخصاً تجربه می‌کند، چرا که قابلیت اشتراک گذاری، تایید یا تصحیح توسط دیگران را دارند.

اما مفهوم جدید‌تر و چالش برانگیز‌تر در این حوزه، «پساخاطره (۲)» است. بر اساس تعریف مرین هیرش (۳)، پساخاطره بیانگر رابطه نسل دوم با یک اتفاق موثر، عمدتاً دردناک است که زندگی آنها را تحت تاثیر قرار می‌دهد اما در خاطره شخصی آن‌ها جایگاهی ندارد. البته در مورد نسل دوم و تعریف آن باید کمی دقت نمود.

ماریا هیرچ اشاره می‌کند که «پسا» در «پساخاطره» تنها به یک تأخر زمانی اشاره ندارد و این پسا می‌تواند حاوی معانی واژه‌های دیگری همچون «پسا انسان (۴)» نیز باشد. به طور کلی می‌توان عنوان کرد که عصر حاضر عصر پساهاست که در وادی هنر، در اشکال مختلف می‌توان مشاهده و درک کرد.

همان طور که پیش‌تر ذکر شد، پساخاطره نتیجه یاد آوری مصایب در گذار نسل هاست که می‌تواند نوسانی بین تداوم و گسست داشته باشد. در پساخاطره نمی‌توان نقش تاریخ را از خاطره فرد منفک نمود. اتفاق‌هایی نظیر جنگ‌های جهانی و واقعه یازده سپتامبر از مهم‌ترین رویدادهای قرن بیست و بیست و یکم می‌باشند که در پساخاطره مردم در نقاط مختلف جهان حضور پررنگی دارند. مطابق این تعریف، می‌توان به پساخاطره جنگ تحمیلی در متولدین دهه ۶۰ هجری خورشیدی و پس از آن اشاره نمود که پتانسیل بالای روایت در اشکال مختلف هنری را داراست.

از جمله روش‌های روایت پساخاطره، همراهی عکس و متن است و برخی از مهم‌ترین آثار این گونه، بر اساس چنین مضامینی طراحی و ارایه شده‌اند که می‌توان به پروژه لازاروس اشاره کرد. پروژه لازاروس (۵) نوشته الکساندر هومن (۶) نویسنده اهل بوسنی و هرزگوین است که در سال ۲۰۰۸ منتشر شد و یکی از نامزدهای دریافت جایزه حلقه منتقدین آمریکا و برنده جایزه ادبی مشهور یان میخالسکی (۷) بوده است.

پروژه لازاروس درباره مرگ لازاروس جوان نوزده ساله مهاجر از اروپای شرقی به آمریکا است که در سال ۱۹۰۸ توسط پلیس آمریکا به قتل می‌رسد. صد سال بعد یک نویسنده و عکاس به محل زندگی لازاروس می‌روند تا آنچه را بر او گذشته است، دریابند. در این کتاب از تصاویر آرشیوی و نیز عکس‌های لیبور بوژویک (۸) استفاده شده است. الکساندر همون و لیبور بوژویک همراه یکدیگر به هلند، اوکراین، مولداوی و در ‌‌نهایت بوسنی و هرزگوین که زادگاه هر دو است، سفر می‌کنند. لیبور بوژویک ۱۲۰۰ عکس می‌گیرد که در برخی از آن‌ها، زاوید دید عکاس داستان را دارد. از نظر لیبور بوژویک، نکته مهم غیابی است که با عکس‌ها به تصویر کشیده می‌شود،‌‌ همان موردی که در خاطره و پساخاطره نیز بر آن تاکید می‌شود. همون در این اثر، خاطره، پساخاطره، تخیل و تاریخ را در هم می‌آمیزد تا سفری به قرن بیستم داشته باشد.