نخستین کارگاه‌ نظری چهارمین جشنواره سراسری عکس «خانه دوست» با موضوع  «بررسی رویکردهای رایج در تولید و ارسال عکس به جشنواره‌ها» روز چهارشنبه ۵ آبان‌ماه ۹۵ در سالن رضوان شهرداری قم برگزار شد.

   این کارگاه‌ که توسط موسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی و با همکاری آستان مقدس حضرت معصومه برگزار می‌شد با استقبال خوب عکاسان قم و علاقه مندان به عکاسی در این شهر همراه بود.

   «کیارنگ علایی» دبیر جشنواره در ابتدای این مراسم هدف از برگزاری این کارگاه‌ها را ایجاد فضایی علمی و امکان تبادل تجربیات و همچنین آشنا کردن مخاطبان جشنواره با رویکردهای رایج این روزهای عکاسی در جشنواره‌ها عنوان کرد و از برگزاری اردوی کشوری جشنواره عکس «خانه دوست» در آبان ماه برای عکاسان استان‌های مختلف کشور خبر داد.

   در این نشست «مهدی فاضل» کار‌شناس ارشد عکاسی و مدرس دانشگاه با بررسی تحولات عکاسی در ادوار مختلف چند جشنواره معاصر که ویژگی مشترکشان تداوم برگزاری بوده‌است، به تبیین موضوع پرداخت.
 


   این دانش‏ آموخته عکاسی، با پرداختن به وجه تاریخی موضوع و با مرور تاریخ عکاسی به این نکته اشاره کرد که عکاسان در طول دوران حیات عکاسی از ابتدا شانیت‌های مختلفی داشته‌اند؛ یعنی ما عکاسانی داشتیم که صرفا تکنسین بوده‌اند. کسانی که بلد بودند با ابزار عکاسی کار بکنند و تولید عکس انجام بدهند . این عکاسان هرچیزی را که تولید می‌کردند جزیی از کار و کارنامه‌شان تلقی می‌کردند. بنابراین عکاس درگیر پرداختن به موضوعی خاص نبود و میتوانست به هر موضوعی بپردازد و به صرف داشتن دانش عکاسی و کار با ابزار عکاسی به عنوان یک عکاس به حساب می‌آمد. صرف نظر از بحث‌هایی که بین منتقدین هنر با مقوله عکاسی بود که منجر به جریاناتی مثل پیکتوریالیسم شد اما در کل عکاسان در ابتدا بیشتر تکنسین‌هایی بودند که کار با ابزار عکاسی را یاد داشتند.

   عکاس به مثابه توریست؛ بسیار از عکاسانی که در ابتدای تولد عکاسی جزء عکاسان مستند در تاریخ عکاسی شناخته شده‌اند مانند فرانسیس فریس یا فلیپ دلاموند در واقع کار با ابزار عکاسی را آموخته بودند و اقدام به سفرهای متعدد می‌کردند و از جاهایی عکاسی می‌کردند که برای مردم کشور خودشان ناشناخته بود و برای اولین بار از طریق عکس با این فضاها آشنا می‌شدند. عکاس به صرف اینکه امکان سفر به نقاط مختلف را داشت می‌توانست عکاس به حساب بیاید و کارهای آن مورد توجه قرار بگیرد.

   عکاس به مثابه گزارشگر؛ بسیاری از عکاسانی که در دهه دوم و سوم پیدایش عکاسی کار می کردند، از عکاسی به عنوان وسیله‌ای برای گزارش آنچه پیگیرش بودند، استفاده می‌کردند. بعضی از این‌ها در نهایت مانند یک مصلح اجتماعی هم ظاهر می‌شدند و سعی داشتند تغییراتی در مسائل اجتماعی جامعه خود ایجاد کنند. از گروهی مثل اف.‌اس‌.ای که خیلی حساب شده و با برنامه‌ریزی روی وضعیت کشاورزی آمریکا کار کردند تا کسانی که با دغدغه‌های شخصی مانند جی کوبلیز یا لویس هاین که دغدغه‌های شخصی خودشان را نسبت به اجتماع پیگیری می‌کردند و عکس‌هایشان نقش روشنگرانه داشت.

   و در نهایت آنچه در چند دهه اخیر ما به طور خاص شاهدش هستیم به ویژه در همین سه چهار دهه اخیر، این است که عکاس می‌تواند از نقش یک «هنرمند» هم فراتر برود. از آن جایی که عکس و عکاسی به عنوان یک رسانه مطرح است، پس عکاس می‌تواند به عنوان کسی که افکار و ایده‌های شخصی‌اش را ارائه کند مانند یک کارگردان سینما عمل کند، که این مساله در ژانرهای عکاسی معاصر و همچنین مجموعه‌ها و پروژه‌های عکاسی که عکاس با یک ذهنیت خاص و بیانیه خاص مجموعه‌هایش را ارائه می‌کند، بیشتر قابل تبیین و مصداق است.

   مهدی فاضل بعد از ارائه این کلیت از تاریخ عکاسی، به این پارادوکس تاریخی پرداخت که در ابتدا عکاسی به لحاظ سخت افزاری بسیار با دشواری‌های خاص خودش همراه بوده و عکاسان دشواری زیادی را برای رسیدن به یک عکس متحمل می‌شده اند؛ اما الان این سختی وجود ندارد و این باعث به‌وجود آمدن این خطا در افراد عام که به عکاسی می‌پردازند نیز می شود که عکاسی یک کار بسیار ساده است در حالی که اینطور نیست.

   آنچه اتفاق افتاده این است که در واقع سختی کار عکاسی از سخت افزار به نرم افزار منتقل شده‌است. آنچه در قدیم عکاس می‌توانست به آن بپردازد علیرغم سختی فیزیکی بسیار، کار راحتی در انتخاب سوژه داشت. مثلا می‌بینید در ابتدای تاریخ عکاسی، عکاسان به هر موضوعی که می‌پردازند جزء موضوعات نو و بکر محسوب می‌شود. حتی کسی مانند آلبرت رنجر پاتش در آلمان در دهه‌های ۱۹۳۰  از اشیای بسیار ساده عکاسی می‌کند مانند دکمه و وسایلی که همه ما به‌طور روزمره با آنها سر وکار داریم و نکته مهم در نو بودن کار او این است که تا قبل از او کسی به این اشیا به عنوان ابژه عکاسی نپرداخته‌است. لذا عکاس در دوران معاصر برای پرداختن به موضوع عکاسانه نیازمند چیزهای دیگریست که این دشواری عکاسی را در واقع دوچندان می‌کند.
 


   فاضل بعد از پرداختن به این مقدمه، به جشنواره‌های موضوعی در ایران پرداخت و گفت: «یکی از نقصان‌هایی که ما در این جشنواره‌ها می‌بینیم این است که از طرف برگزار‌کنندگان افق روشن و دراز مدتی را مشاهده نمی‌کنیم. این نکته که نگاه هدفمند از ابتدا در برگزار‌کننده وجود ندارد، باعث می‌شود که برگزاری جشنواره به یک موضوع تفننی تبدیل شود و از سویی دیگر در کارها و خود جشنواره در دوره‌های آتی، حرکت رو به جلویی دیده نشود. لذا جشنواره‌های موضوعی در ایران به این دلیل، دچار طول عمر کوتاهی هستند. همه دنبال‌کنندگان این جشنواره‌ها می‌دانند که مثلاً مسن‌ترین جشنواره‌ها، طول عمری بیشتر از پنج یا شش سال ندارند.

   نکته دیگری که در جشنواره‌ها وجود دارد این است که عمدتاً توجه‌شان به تولید تک عکس هست و نگاه پروژه‌ایی و دامنه‌دار به موضوع ندارند یا اگر هم این نگاه وجود دارد، خیلی کم و ضعیف است در حدی که به آرشیو عکاسان مراجعه می‌شود . اینکه قبل از تولید مجموعه از عکاسان خواسته شود که پروپوزالی ارائه کنند، از جنبه‌های مغفول مانده‌است.»

   در ادامه تحلیلی بر عملکرد عکاسان در جشنواره‌های «خانه دوست»، «زمان»، «زنان و زندگی شهری»  و «کودک و معنویت» توسط مهدی فاضل صورت گرفت. سپس کیارنگ علایی، دبیر جشنواره «خانه دوست» با طرح این سوال که «با توجه به نگاه آرمان گرایانه شما در این کارگاه به مقوله جشنواره‌ها در ایران، اگر جشنواره‌های داخلی را در نگاهی کلی به دو دسته تقسیم کنیم:

۱-  جشنواره هایی که برای نهاد برگزارکننده آرشیوسازی می‌کنند و به نوعی آن نهاد بطور غیرمستقیم سفارش دهنده به عکاس است.
۲- جشنواره هایی که دغدغه توسعه هنر عکاسی و مدیوم را دارند .

در این صورت سهم هریک در بدنه جشنواره‌های ایران چه قدر است؟»

   مهدی فاضل به این سوال پاسخ داد: «این سوال به نظر من یک سوال نسبی است . یعنی ما اگر بخواهیم مقایسه کنیم جشنواره‌های داخل را با جشنواره‌های خارج، جواب متفاوت است. من تصورم این است که بیش از نیمی از جشنواره‌هایی که در ایران برگزار می‌شود، توسط متولیان و مجریان مختلف، اگر چه شاید نگاه دغدغه‌مندی نسبت به آینده عکاسی در آن‌ها وجود ندارد اما خروجی بسیاری از این جشنواره‌ها خروجی مثبتی است. من فکر می‌کنم که جشنواره‌های داخل، اغلب بحث آرشیو‌سازی را مدنظر قرار می‌دهند و کم‌و‌بیش بحث جریان سازی در آن‌ها وجود ندارد.»

   در پایان این نشست، کیارنگ علایی درباره نقش گالری‌ها در رونق بخشی به جشنواره‌ها و همین طور وضعیت پست مدیوم و جریانی که بسیاری از بازارها و بینال‌های جهانی در آن ایفای نقش می‌کنند با مهدی فاضل به پرسش و پاسخ پرداخت.